Στην Ελλάδα του δύο χιλιάδες όπου οι επιστήμες της τεχνολογίας και της ιατρικής έχουν βοηθήσει απίστευτα τους ανθρώπους με αναπηρίες για μία πιο λειτουργική και αυτόνομη ζωή, ένα πολύ σημαντικό θέμα παραμένει ακόμα μερικώς άλυτο. Εκείνο της προσβασιμότητας.

Ως άτομο με αναπηρία έρχομαι καθημερινά αντιμέτωπος με την ατελή ή πλήρως ελλιπή πρόσβαση στο δομημένο περιβάλλον. Αυτή ήταν και η κύρια αιτία που με παρακίνησε να γράψω το συγκεκριμένο άρθρο. Ανέτρεξα σε πηγές και προσπάθησα να βρω απαντήσεις στα ερωτήματα: Τι είναι προσβασιμότητα; Αφορά μόνο τους ανθρώπους με αναπηρίες; Ποιοι οι στόχοι της; Ποιους τομείς αφορά; Ποια είναι η θέση της ελληνικής κοινωνίας απέναντι σ’ αυτό το τόσο σημαντικό θέμα;

Ας ξεκινήσουμε να απαντούμε σ’ αυτά τα ερωτήματα δίνοντας αρχικά έναν ορισμό για να προσδιορίσουμε την έννοια της προσβασιμότητας.

Η έννοια της προσβασιμότητας αφορά το δικαίωμα όλων των ανθρώπων χωρίς διακρίσεις να προσεγγίζουν και να χρησιμοποιούν με απόλυτη αυτονομία και άνεση τις παρερχόμενες υποδομές και υπηρεσίες καθώς και τα κάθε είδους αγαθά. Μέσα όμως στον όρο προσβασιμότητα περικλείονται και οι διαστάσεις της λειτουργικότητας και της επικοινωνίας οι οποίες αφορούν κυρίως τα ερωτήματα: Μπορεί το άτομο να χρησιμοποιήσει τις υποδομές όπως θέλει; Μπορεί να επικοινωνήσει όπως όλοι;

Γι’ αυτό το λόγο η προσβασιμότητα κρίνεται ως ένα μείζον θέμα στο οποίο τα κράτη πρέπει να δώσουν μία άμεση, βιώσιμη και αποτελεσματική λύση.

Στο ερώτημα αν η ελεύθερη πρόσβαση αφορά μόνο τους ανθρώπους με αναπηρίες, η απάντηση είναι σαφώς και όχι. Πλέον η πρόσβαση αφορά ένα πολύ μεγαλύτερο τμήμα της κάθε κοινωνίας πέρα από αυτό των ανθρώπων με αναπηρία. Η άποψη αυτή αιτιολογείται με τα εξής επιχειρήματα:
1) Η αναπηρία είναι ένα φυσικό φαινόμενο που αφορά το κάθε άνθρωπο στη κάθε στιγμή της ζωής του μιας και ο καθένας μπορεί να έρθει αντιμέτωπος μ’ αυτήν οποιαδήποτε στιγμή μόνιμα ή προσωρινά ( Εδώ ισχύει ο όρος εν δυνάμει άτομα με αναπηρία)
2) Οι ηλικιωμένοι είναι και αυτοί ένα τμήμα της κοινωνίας που χρίζουν μιας πιο άνετης πρόσβασης αφού εξαιτίας της ηλικίας τους περιορίζονται οι φυσικές τους δυνατότητες
3) Οι γυναίκες σε προχωρημένο στάδιο τοκετού θα πρέπει να χρησιμοποιούν μία ασφαλή πρόσβαση προς αποφυγή επιπλοκών

Υπάρχουν μια πλειάδα ακόμη επιχειρημάτων που μπορούν να αποδείξουν το ότι η προσβασιμότητα δεν αφορά μόνο τους ανθρώπους με αναπηρίες, τα οποία χάριν συντομίας δεν αναφέρονται.

Τα άτομα με αναπηρία ως γνωστών δεν αποτελούν μία ομοιογενή ομάδα με τις ίδιες ανάγκες, υπάρχουν διάφορες αναπηρίες εμφανείς ή όχι, ελαφριές ή σοβαρές, μόνιμες ή προσωρινές που η καθεμιά έχει τα δικά της ιδιαίτερα χαρακτηριστικά. Γι’ αυτό το λόγο η εφαρμογή της προσβασιμότητας στοχεύει στη δημιουργία ενός περιβάλλοντος που θα λαμβάνει υπόψη τις ιδιαίτερες ανάγκες όλων και θα διασφαλίζει την κατά το δυνατόν αυτόνομη διακίνηση και διαβίωση του καθενός αξιοποιώντας τις δυνατότητες των ατόμων για να αντισταθμίσει τις αδυναμίες του. Παρέχει υποδομές, υπηρεσίες και αγαθά του ίδιου επιπέδου ποιότητας κατάλληλα σχεδιασμένα τα οποία παρέχονται σε όλους τους πολίτες από το ίδιο σημείο χωρίς διακρίσεις. Διασφαλίζει την ασφάλεια στις συνθήκες καθημερινής διαβίωσης και δράσης αλλά και σε συνθήκες έκτακτης ανάγκης. Γενικά ένα προσβάσιμο περιβάλλον έχει ως συνέπεια την ανεμπόδιστη συμμετοχή όλων στην εκπαίδευση, την απασχόληση, την ενημέρωση και γενικά στο κοινωνικό γίγνεσθαι. Έτσι οδηγούμαστε στη δημιουργία ίσων ευκαιριών για όλους για προσωπική και κοινωνική ανάπτυξη.

Ποιους τομείς αφορά η προσβασιμότητα; Στο ερώτημα αυτό απαντάμε έχοντας ως αναφορά όλα τα κτήρια εκτός από αυτά που θεωρούνται κατοικία (Κτήρια συναλλαγής, εμπορίου, αθλητισμού, πολιτισμού, αναψυχής κ.α). Τα κτήρια αυτά χρησιμοποιούνται καθημερινά από το σύνολο των πολιτών με οποιαδήποτε ιδιότητα, έτσι τα κτήρια αυτά θα πρέπει να είναι πλήρως προσβάσιμα διότι κάθε άτομο ανεξάρτητα από τη φυσική του κατάσταση μπορεί να κληθεί για εργασία σ’ αυτούς τους χώρους (Θα πρέπει δηλαδή να είναι προσβάσιμα οριζόντια και κατακόρυφα) Παρακάτω αναφέρονται κάποια ενδεικτικά σημεία που θα πρέπει να λαμβάνονται υπόψη για να θεωρηθεί ένα κτήριο προσβάσιμο:

1) Η είσοδος: Θα πρέπει να είναι στο ίδιο επίπεδο με το πεζοδρόμιο διαφορετικά η οποιαδήποτε υψομετρική διαφορά προβλέπει τη κατασκευή ράμπας ή ανυψωτικού μηχανισμού για τη διευκόλυνση των ατόμων. Η είσοδος πρέπει να είναι ενιαία για όλους. Κατασκευή διαφορετικής εισόδου για ανθρώπους με κινητικά προβλήματα αποτελεί διάκριση και είναι δεκτή μόνο σε ειδικές περιπτώσεις όταν η κατασκευή ράμπας ή μηχανισμού είναι πρακτικά αδύνατη

2) Εσωτερική διακίνηση: Για να είναι ασφαλής η εσωτερική μετακίνηση των ατόμων με αναπηρία στο κτήριο πρέπει να προβλέπεται η δημιουργία ράμπας για την κάλυψη υψομετρικών διαφορών σχεδιασμένη με κατάλληλη κλήση και διαστάσεις καθώς και ενδιάμεσα σκαλοπάτια για ξεκούραση των αναπήρων με αμαξίδιο κατά την άνοδο. Επίσης η κατασκευή των ανελκυστήρων προβλέπεται να έχει το σωστό πλάτος θύρας και θαλάμου ώστε να χωρούν άτομα με αμαξίδιο. Διάδρομοι με κατάλληλο πλάτος για την κίνηση ανθρώπων με αμαξίδιο. Σημαντικό είναι οι διάδρομοι αυτοί να είναι ελεύθεροι από κάθε εμπόδιο που μπορεί να βάλει σε κίνδυνο την ακαιρεότητα του ατόμου

3) Εξυπηρετήσεις και εξοπλισμός: Εκτός από την αυτόνομη διακίνηση όλων των πολιτών μέσα στο κτήριο απαραίτητη είναι και η εξυπηρέτηση όλων από το ίδιο σημείο. Έτσι θα πρέπει να προβλέπεται η κατασκευή χώρων υγιεινής σε κάθε όροφο. Οι χώροι αυτοί θα πρέπει να προσδιορίζονται συνεχώς και να μην χρησιμοποιούνται για άλλο σκοπό (π.χ για αποθήκη). Σε περίπτωση υφιστάμενων κτιρίων μια καλή λύση είναι η συνένωση δύο συμβατικών χώρων υγιεινής με τις κατάλληλες μετατροπές για άτομα με αναπηρία. Δημιουργία θέσεων προσβάσιμων για άτομα με αμαξίδιο σε αίθουσες συνεδριάσεων, θεάτρων, κινηματογράφων κ.α. Οι θέσεις αυτές δεν θα πρέπει να είναι αποκομμένες από το υπόλοιπο κοινό και να έχουν τις κατάλληλες διαστάσεις για να παρέχουν ασφάλεια

Περνούμε τώρα στους κοινόχρηστους χώρους δηλαδή στους χώρους που περιβάλουν τα κτήρια μιας και αυτοί είναι οι συνδετικοί κρίκοι με αυτά. Ενδεικτικά αναφέρονται και εδώ κάποια σημεία που θα πρέπει να ληφθούν υπόψη για να θεωρηθούν οι κοινόχρηστοι χώροι προσβάσιμοι και ασφαλείς

1) Πεζοδρόμια, νησίδες: Απαραίτητη προϋπόθεση για μία ασφαλή πρόσβαση είναι να μην δημιουργείται καμία υψομετρική διαφορά στη κατάληξη της ράμπας στο οδόστρωμα. Στην αντίθετη περίπτωση δημιουργούνται προβλήματα στα αμαξίδια. Σε περιπτώσεις πεζοδρομίων μεγάλου πλάτους κατασκευάζονται ράμπες κάθετα στη κίνηση, σε περιπτώσεις μικρού πλάτους οι ράμπες κατασκευάζονται κατά μήκος του πεζοδρομίου με κατηφόρα στο επίπεδο του οδοστρώματος. Στις νησίδες μεγάλου πλάτους κατασκευάζονται ράμπες κανονικά στις δύο πλευρές προς της διάβαση ακριβώς απέναντι από τις ράμπες που συνδέουν την επιφάνεια των κοινόχρηστων χώρων με το οδόστρωμα. Όταν το πλάτος είναι μικρό διακόπτεται η νησίδα σε όλο το πλάτος της ακριβώς απέναντι από τις ράμπες που συνδέουν την επιφάνεια των κοινόχρηστων χώρων με το οδόστρωμα του απέναντι πεζοδρομίου

2) Οδηγοί τυφλών: Κατασκευάζονται για την καθοδήγηση ατόμων με προβλήματα όρασης. Είναι πλάκες ειδικής υφής και με έντονη χρωματική αντίθεση από τις υπόλοιπες. Τα άτομα αυτά εκπαιδεύονται στη χρήση του οδηγού γι’ αυτό και οι εντολές που παίρνουν θα πρέπει να είναι σαφής. Οποιαδήποτε σύγχυση δημιουργεί ανασφάλεια. Ο οδηγός πρέπει να είναι ελεύθερος κάθε στιγμή, διότι στα άτομα με προβλήματα όρασης μειώνεται η αντιληπτική ικανότητα. Έτσι οποιοδήποτε εμπόδιο πάνω στον οδηγό θα γίνει αργά αντιληπτό με συνέπεια την ύπαρξη ατυχήματος. Ο οδηγός δε θα πρέπει να έχει πολλές διακλαδώσεις για την αποφυγή αποπροσανατολισμού και σύγχυσης του ατόμου

3) Αστικός εξοπλισμός: Μ’ αυτό τον όρο εννοούνται όλες οι συσκευές κοινής χρήσης που τοποθετούνται στους κοινόχρηστους χώρους της πόλης (περίπτερα, κάδοι και καλάθια απορριμμάτων, φανάρια τροχαίας, ιστοί πινακίδων κ.α.) Πρέπει να τοποθετούνται αυστηρά εκτός ζώνης όδευσης πεζών και εκτός του οδηγού όδευσης τυφλών και να προβάλλονται πάντα στο έδαφος ώστε να αναγνωρίζονται από ανθρώπους με προβλήματα όρασης. Σημαντικό στοιχείο είναι η σαφής τυποποιημένη μορφή και ο χρωματισμός αυτών ώστε να μην υπάρχουν συγχύσεις. Οι απαραίτητες πινακίδες σήμανσης θα πρέπει να είναι συγκεντρωμένες σ’ ένα σημείο ώστε να είναι ελεύθερη η διέλευση ατόμων με αμαξίδια, με προβλήματα όρασης και μειωμένης αντίληψης.

Οι κοινόχρηστοι χώροι και τα κτήρια είναι μόνο δύο από τους τομείς που πρέπει να εφαρμοστεί ένα ολοκληρωμένο πρόγραμμα προσβασιμότητας για να γίνει η ζωή των ανθρώπων με αναπηρίες σημαντικά πιο εύκολη, υπάρχουν ακόμη αρκετοί.

Η θέση της ελληνικής κοινωνίας απέναντι στο θέμα της προσβασιμότητας εκφράζεται μέσα από το Σύνταγμα. Στο άρθρο 21 παράγραφος 6 ορίζεται ότι: Τα άτομα με αναπηρία έχουν δικαίωμα να απολαμβάνουν μέτρων που εξασφαλίζουν την επαγγελματική ένταξη και τη συμμετοχή τους στην πολιτική οικονομική και κοινωνική ζωή της χώρας. Με βάση αυτό το άρθρο οποιαδήποτε παραβίαση των δικαιωμάτων και υποχρεώσεων των ατόμων με αναπηρία σημαίνει εμποδισμό της κοινωνικής τους δράσης και άρα το άτομο που θίγεται έχει κάθε νόμιμο δικαίωμα να προσφύγει στα δικαστήρια για την απονομή της δικαιοσύνης.

Κλείνοντας η δική μου άποψη απέναντι σ’ αυτό το τόσο σημαντικό θέμα με βάση την απλή καθημερινότητα που ζω είναι πως η προσβασιμότητα που περιγράφουν τα χαρτιά και οι νόμοι απέχει πολύ από αυτό που ζούμε καθημερινά γύρω μας. Ίσως γιατί μερικά από τα χαρακτηριστικά της ελληνικής κοινωνίας είναι η άγνοια, η ανευθυνότητα και ο ατομισμός. Θλίβομαι γιατί καθώς ανέτρεχα να βρω πηγές για το συγκεκριμένο άρθρο διαπίστωσα ότι η μέριμνα για τη προσβασιμότητα υπάρχει από το νομοθέτη καταγεγραμμένη σε νόμους, απλά η κοινωνία μας αδυνατεί ή δεν θέλει να την εφαρμόσει στο έπακρο. Εγώ πάντως συνεχίζω να ελπίζω και να ονειρεύομαι!

του Φασούλα Νικόλαου
Απόφοιτο του τμήματος Οικονομικών Επιστημών του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας
7-2-2007